شیوه استفاده از کتابخانه

اگر در تحقیقاتِ میدانی، حوزه فعالیت محیط بیرون است، در تحقیقاتِ کتابخانه‌ای سر و کار با آثار و منابع درکتابخانه است. از این رو محقق باید بداند که در یک کتابخانه چه منابعی هست و چگونه به موضوع مورد نظر دست رسی پیدا کند. در این زمینه می‌توان از اطلاعات کتابداران هم بهره گرفت.
در اغلب کتابخانه‌های معتبر، سه نوع برگه فهرست در برگه دان‌ها تهیه می‌شود:
ـ بر اساس نام نویسندگان
ـ بر اساس نام کتاب‌ها
ـ بر اساس موضوعات.
هر سه مورد نظام الفبایی دارد. محقق از هر یک از سه کانال یاد شده می‌تواند به منبع دست بیابد و کتاب را از قفسه بردارد (در کتابخانه‌های قفسه باز) یا از کتابدار بگیرد. البته در هر یک از برگه‌ها، هر سه نوع اطلاعات (نویسنده، کتاب، موضوع) وجود دارد، اما ترتیب برگه‌ها به تناسب هر کدام فرق می‌کند. گاهی هم هر سه محور را در یک نظام الفباییِ جامع و فراگیر، یک جا تنظیم می‌کنند تا مراجعه کننده، به یک قفسه بیشتر مراجعه نکند.
البته در برگه دان‌های موضوعی نیز، نباید انتظار منبع یابی کامل را داشت. ممکن است یک کتاب به چندین موضوع مختلف مرتبط باشد (مثل دایره المعارف‌ها) یا موضوع مورد نظر ما در نمایه‌های دیگری قرار گرفته باشد که به ذهن ما نیاید. از این رو در مأخذ شناسی از طریق موضوع، از شیوه ارتباط مفاهیم باید بهره گرفت.
مراجعه به « فهرست مأخذ و منابع » که در پایان اغلب کتاب‌های علمی و معتبر وجود دارد، یکی از مفیدترین راهنماها برای دست‌یابی به منابع دیگر مورد نیاز پژوهش‌گر است. ولی به هر حال، آن‌چه اصلی است، کتاب‌های موجود در کتابخانه است. محقق باید بداند که نظام چیده شدن کتاب‌ها در قفسه‌ها چیست و هر کتاب را در کدام قفسه باید بیابد و کتب هر موضوع، در کجا قرار گرفته است.
رده بندی کتاب‌ها
پایه چیدن کتاب در قفسه‌ها، گاهی بر حسب قطع و اندازه و حجم است. گاهی طبق موضوع. در اغلب کتابخانه‌های جهان از « رده بندی موضوعی » استفاده می‌شود. رایج‌ترین روش‌ها نیز روش « دَهدهی دیویی » و « روش کتابخانه کنگره آمریکا »ست:
1. در رده بندی دهدهی دیویی، مجموعه دانستنی‌ها و معارف را به ده موضوع و گروه اصلی تقسیم می‌کنند و هر موضوع را به ده موضوع فرعی و هر یک از رده‌های فرعی را نیز به ده رده فرعی‌تر تقسیم می‌شود. این شماره‌های دهدهی رمزی است که موضوع کتاب را مشخص می‌سازد و جایگاه آن در قفسه‌ها و عطف کتاب‌هاست. خلاصه این رده بندی از این قرار است:[2]
ـ کلیات 000  (کتاب شناسی‌ها، فهرست‌ها، کتاب‌داری، دایره المعارف‌ها، نسخه‌های خطّی، فهرست مقالات )
ـ فلسفه و مباحث وابسته  100 ( روان‌شناسی، اخلاق، منطق و)
ـ دین 200  (ادیان مختلف، کتاب‌های مقدس، الهیات و سایر مباحثِ مطالعات مذهبی)

ـ علوم اجتماعی 300  (جامعه شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی و....)
ـ زبان‌ها 400  (زبان‌شناسی، واژه نامه‌ها، دستور زبان و....)
ـ علوم محض 500  (ریاضیات، زیست شناسی، شیمی، فیزیک و....)
ـ علوم عملی(فنون) 600  (مهندسی، پزشکی، کشاورزی و...)
ـ هنر 700  (طراحی، معماری، نقاشی، موسیقی و...)
ـ ادبیات  800  (ادبیات کلاسیک ملل، نمایش‌نامه، شعر و...)
ـ تاریخ و جغرافیا 900  ( تاریخ و جغرافیای کشورها، سفرنامه‌ها، تاریخ طبیعی و...)
در هر یک از این رده‌های ده‌گانه، برای موضوعات فرعی‌تر، رقم‌های دهگان و یکان افزوده می‌شود. مثلاً از شماره200 تا 299 مباحث گوناگون ادیان و مطالعات مذهبی هر یک شماره خاصّی دارد.

شماره دین اسلام 297 است. این شیوه که خاص کشورهای غربی است، معمولاً فراگیر همه معارف و فرهنگ‌های ملت‌های شرقی و اسلامی نیست. از این رو مراکزی در فکر تنظیم نوعی رده بندی متناسب با علوم و معارف اسلامی‌اند.
2. رده بندی کتابخانه کنگره نیز موضوعی است، لیکن به جای عدد از حروف انگلیسی استفاده می‌شود و همه معارف بشری در بیست و یک رده کلی به این شرح تقسیم می‌شود:[3]
کلیات A
فلسفه و مذهب B
علوم کمکی تاریخ C
تاریخ عمومی و تاریخ دنیای قدیم D
تاریخ آمریکا Fو E
جغرافیا، مردم شناسی و ... G
علوم اجتماعی H
علوم سیاسی J
حقوق K
آموزش و پرورش L
موسیقی M
هنرهای زیبا N
زبان و ادبیات P
علوم محض Q
پزشکی R
کشاورزی و ... S
تکنولوژی T
علوم نظامی U
علوم دریانوردی V
کتاب‌شناسی و علوم کتاب داری Z
رده‌های فرعی‌تر موضوعات، با نشانه‌های مرکب از اعداد و حروف مشخص می‌شود. این شیوه نیز برای رده بندی مسایل و مباحث اسلامی محدود و نارساست.
هر کتابخانه‌ای ممکن است سیستم و روش خاصّی در تنظیم و رده بندی کتاب‌ها داشته باشد که در گام نخست برای استفاده از منابع، باید با آن نظام آشنا شد.
مواد سمعی و بصری و منابع غیر مکتوب هم در کتابخانه‌ها با شیوه خاصی نگه داری و تنظیم می‌شود که با آن نیز باید آشنا بود [4]
برخی کتابخانه‌ها نیز مجهز به کامپیوتر است که حجم عظیمی از اطلاعات گوناگون کتابشناسی، مؤلف شناسی، موضوع شناسی و نمایه‌ها را در خود ذخیره می‌کند. می‌توان از نظام بازیابی اطلاعات این دستگاه استفاده کرد، که هم صرفه جویی در وقت است، هم بهره گیری از منابع بیشتر و دقیق‌تر.

منابع این بخش :
.[1]  بحار الأنوار، ج 89، ص 17.
.[2] بر گرفته از « مأخذ شناسی و استفاده از کتابخانه »، پروین انوار (استعلامی)، ص 31.

.[3]  همان،ص34.

.[ 4 ] برای آگاهی بیشتر در این زمینه‌ها از جمله ر.ک: « راهنمای کمک کتاب داران». « روش استفاده از    کتابخانه ».  « مفهوم ساده فهرست نویسی »،  « مأخذ شناسی و استفاده از کتابخانه »  ...